|  |
مصرف، واردات و تولید محصولات تراریخته یا GM (تغییریافته ژنتیکی=Genetically Modified) موضوع بحث جدی در کشور و همین طور کل دنیا است و متاسفانه نوع بحث در کشورمان از حالت علمی خارج شده و جنبه سیاسی گرفته است به طوری که می بینیم رسانه های خاصی مرتباً و صرفاً نظرات یکسانی را از اشخاص تکراری نقل می کنند که اکثراً هم همراه با مطالب احساسی، بدون منبع دقیق علمی و توام با توهین و تهمت های نامناسب به طیف مقابل است.
نوع استدلال های ارائه شده از دو طرف در بعضی اوقات به حدی سست است که خواننده از همان متن می تواند به اشتباه بودن آن پی ببرد و نیازی به تحقیقات بیشتر ندارد. این نوع استدلال های غیر علمی عمدتاً از طرف مخالفان محصولات تراریخته استفاده می شود گرچه به ظاهر متن علمی دارد. در این نوع استدلال ها معمولاً منابع، یک محقق، یک تحقیق علمی، یک کشاورز، جمعی از متخصصین و مواردی مشابه عنوان می شوند. در این گونه مباحثات علمی، اشاره به منابع اینچنینی، کمکی به مسئولین سیاستگذاری نمی کند و تصمیم گیران باید بر اساس منابع داوری شده علمی که اکثراً در مجلات معتبر علمی به چاپ می رسد استفاده نمایند یا از اطلاعات و آمار مراکز معتبر بین المللی و ملی مانند سازمان بهداشت جهانی (WHO)، سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان های مشابه بهره مند شوند.
سطح زیر کشت محصولات تراریخته از سال 1996 که اولین محصول تراریخته تجاری سازی شد، بیش از 111 برابر شده و از 1.7 میلیون هکتار به حدود 190 میلیون هکتار رسیده است. 70 کشور به طور رسمی محصولات کشاورزی حاصل از بیوتکنولوژی را پذیرفته اند که از بین آنها 26 کشور این گیاهان را کشت می کنند و بقیه صرفاً وارد کننده این محصولات هستند و این شامل کشورهایی است که رسماً موضع خود را در این زمینه اعلام کرده اند و شامل تعداد قابل توجهی از کشورهایی که نظر مشخصی در این زمینه ندارند، نمی شود.
محصولات تراریخته فراتر از 4 گیاه تراریخته اصلی (سویا، ذرت، پنبه و کلزا) رفته اند و اکنون شامل موارد گوناگونی هم برای تغذیه انسان و هم خوراک حیوانات می شوند. بیش از 500 واریته تراریخته از 30 گونه زراعی، صنعتی و زینتی شامل یونجه، سیب، کلزا، لوبیا، میخک، بادمجان، اکالیپتوس، کتان، خربزه، پاپایا، پتونیا، صنوبر، سیب زمینی، برنج، گل رز، گلرنگ، چغندر، نیشکر، فلفل، توتون، گوجه فرنگی و گندم تا کنون معرفی شده اند. همان طور که مشخص است، محصولات تراریخته دیگر محدود به چند گیاه زراعی معدود نبوده و درختان و گیاهان زینتی و صنعتی را نیز شامل می شوند. گرچه برخی از ارقام معرفی شده، تجاری نشده یا تولید آنها متوقف شده است ولی بسیاری از این محصولات وارد بازار شده اند. به طور مثال، سیب زمینی Innate که دارای چند صفت مثبت مثل کاهش مقدار ترکیب سمی آکریل آمید، مقاومت به بادزدگی و مقاومت به لک و سیاه شدگی است، در آمریکا و کانادا کشت می شود. سه رقم سیب تراریخته که بر اثر آسیب ها های مکانیکی قهوه ای نمی شود، مجوز گرفته اند که حداقل دو واریته آن در آمریکا و کانادا کشت می شود. کشت 2400 هکتار بادمجان ترایخته مقاوم به حشرات در بنگلادش، کشت انواع ارقام مهندسی شده ذرت با مقدار آمیلوز بالاتر و عملکرد سنبله بیشتر و سویا با محتوای روغن تغییر یافته از مثال های دیگر ورود محصولات تغییریافته ژنتیک به بازار هستند. محصولات فراوانی نیز در نوبت کسب مجوز هستند.
باید اذعان نمود که درباره ضرر محصولات تراریخته، نتایج علمی قطعی که بتوان بر اساس آن اظهار نظر کرد وجود ندارد و اکثر استدلال مخالفان محصولات تراریخته احتمال مشکلات سلامتی یا حتی امنیتی محصولات تراریخت در آینده نزدیک یا دور است و بر اساس استدلال احتیاط شرط عقل است بنا شده اند. اما برخی استدلال ها برای متخصصان بسیار دور از ذهن و حتی در معدودی از موارد تخیلی است ولی متاسفانه با توجه به شرایط کشور، برای نهادهای تصمیم گیرنده که تخصص موضوع مورد نظر را ندارند، موثر واقع می شوند و فرد مسئول تصمیمی گرفته یا اظهار نظری می کند که بر سایر مسئولین و عامه مردم تاثیر گذار می شود ولی ممکن است درست نباشد مثل نصب ژن عقیمی بر روی گندم (کیهان، 3 آبان 95). در بین منتقدان محصولات تراریخته افراد متعادل و علمی وجود دارند که استدلال های منطقی دارند و متاسفانه صدای آنها در بین هیاهوی برخی که صدای بلندتری دارند گم می شود. این دسته، خواستار بررسی و ارزیابی احتمال خطر محصولات تراریخته بر اساس پروتکل های موجود هستند و در صورت انجام این نوع ارزیابی ها، ورود محصول تراریخته به بازار و مصرف آن را با زدن برچسب تراریخته بر آن مجاز می دانند. البته باید به این نکته اشاره کرد که احتمال خطر یا ریسک با خطر از نظر مفهومی تفاوت زیادی با خطر دارد و اگر بررسی خطر محصولی انجام می شود به معنی خطرناک بودن قطعی محصول نیست. این نوع ارزیابی در بسیاری از محصولات مثل مواد غذایی و دارویی انجام می شود. از طرفی دیگر، ارزیابی خطر در محصولات تغییریافته دیگری با انرژی هسته ای که با جهش های تصادفی تولید شده و دهه ها است به بازار معرفی می شوند، چندان جدی نبوده و با مقاومتی مانند مقاومت مقابل محصولات تراریخته مواجه نبوده و این موضوع تامل برانگیز است چون فناری مهندسی ژنتیک پیچیده تر بوده و نیاز به دانش بیشتری دارد و احتمال ایجاد مشکلات در آن بسیار کمتر است خصوصاً از زمان استفاده از تکنیک های ویرایش ژنومی دقیق، انتقال ژن به موجودات با دقت بیشتری قابل انجام است و محل ورود ژن بر اساس تحقیقات متعدد انتخاب شده و مشخص است.
به نظر می آید از زمانی که توانایی استفاده از مهندسی ژنتیک برای تولید محصول در داخل کشور توسط محققان داخلی به دست آمده است، مقاومت ها از یک هسته مرکزی شروع شده و به تدریج با تامین نظر برخی مراکز مهم کشور با تاکید بر حساسیت های آن نهادها، فضای قطبی شدیدی پیدا کرده است. از این جنبه این نظریه قوت پیدا می کند که با توجه به حجم بالای محصولات تراریخته در بازار خصوصاً در محصولات سویا، پنبه، ذرت و کلزا، مخالفت جدی با واردات در سال های قبل دیده نمی شد. اتفاقاً عمده مخالفت با واردات محصولات تراریخته از سوی متخصصان مهندسی ژنتیک داخل کشور مطرح می شد و استدلال هم این بود که بهتر است با توجه به توانایی متخصصان داخلی این نوع محصولات در داخل کشور تولید شود.
بر اساس مطالب ذکر شده و با توجه به حقایق بازار، مثلا اینکه بیش از 75 درصد سطح کشت سویا و پنبه و حدود 30 درصد سطح زیر کشت ذرت و کلزا در دنیا تراریخته هستند، راهکارهای زیر پیشنهاد می شوند:
یک: دستیابی به تکنولوژی مهندسی ژنتیک خصوصاً ویرایش ژنومی برای کاربرد آن در تهیه غذا و دارو و موارد دیگر در الویت تحقیقات کشور قرار گیرد. این موضوع امکان تاثیر گذاری منفی بر پیشرفت علمی کشور را از طریق نظرات به ظاهر احتیاطی می گیرد و در زمانی که تصمیم قطعی توسط نهادهای تصمیم گیری و متخصصان درباره نحوه بهره برداری از این تکنولوژی گرفته شد، کشور در این زمینه عقب نبوده و نیازمند دشمن نباشد.
دو: برچسب گذاری بر روی محصولات تراریخته وارداتی الزامی شده و بخش نظارت بر واردات محصولات تراریخته تقویت شود. گفتنی است در حالی که علی رغم عدم منع قانونی، از تولید محصولات تراریخته در کشور به روش های مختلف جلوگیری می شود، واردات این محصولات انجام می شود.
سه: نحوه ارزیابی خطر علمی محصولات تراریخته توسط مراجع علمی بررسی شود. برای این منظور دو راهکار وجود دارد. راهکار اول مانند دارو است. بدین صورت که محصولاتی که مجوز مراکز مورد تایید وزارت بهداشت را دارند، اجازه تولید و و واردات دارو به آنها داده می شود بدون آنکه هیچ ارزیابی ای شبیه آنچه FDA انجام می دهد، بر روی آن دارو انجام شود. این راهکار برای کشت بذور تراریخته خارجی که مورد تایید سازمان های معتبر قرار گرفته اند قابل استفاده است تا محصولات تراریخته به جای واردات در داخل کشور تولید شوند. راهکار دوم، در نظر گرفتن حداقل مراحل ارزیابی سهلتر و امکان پذیر برای محققان و متخصصان داخلی و فراهم آوردن زیر ساخت های لازم مانند تربیت متخصصان ایمنی زیستی، مراکز کشت آزمایشی و ... می باشد و به تدریج استانداردها در طی چند برنامه پنج ساله مورد بازبینی قرار گیرد. قطعا اکثر کشورها که در این زمینه زیر ساخت های قوی دارند به تدریج به شرایط فعلی رسیده اند. این راهکار امکان بهره مندی کشور از مزایای فناوری مهندسی ژنتیک با رعایت نظارت فراهم می نماید.
چهار: اجازه اظهار نظر به افراد غیر متخصص در این حوزه داده نشود و موضوع در فضای علمی و با شرکت افراد واجد شرایط بررسی شود و به صورت دوره ای درباره نحوه کشت گیاهان تراریخته با در نظر گرفتن موارد ذکر شده توسط منتقدان مانند دور ماندن مزراع تراریخته از مزارع غیر تراریخته به منظور اختلاط گرده و سایر موارد مستند علمی تصمیم گیری شود. همچنین بر اساس شرایط کشور و نظرات کارشناسان، در زمینه انتخاب راهبرد و روشهای ایجاد گیاهان تراریخت یا نحوه استفاده از این تکنولوژی تصمیم گیری علمی شود و با تصمیمات کلی برای همه موارد به یک صورت تصمیم گیری نشود. به طور مثال برخی گیاهان تراریخته خوراک انسان، برخی خوراک دام، برخی مواد اولیه صنعتی هستند و برخی محققان در تلاش برای تولید دارو در گیاهان تراریخته هستند که استانداردهای بررسی هر یک متفاوت می باشد. به طور مثال، در گیاهان صنعتی ترایخته و گیاهانی که در آنها دارو تولید می شود، محصول نهایی از گیاه استخراج می شود که به هیچ وجه تحت تاثیر تغییر ژنتیکی گیاه قرار نمی گیرد.
پنج: اجازه توهین و انتساب موارد غیر علمی و غیر مستند به افراد داده نشود و از طرف قوه قضاییه با کسانی که به متخصصان کشور تهمت های ناروا بدون مدرک وارد می کنند برخورد شود. متاسفانه به دلیل رفتارهای ناشایست با برخی متخصصان داخلی، ترس بر فضای علمی سایه انداخته و متخصصان از ارائه نظر علمی درباره این موضوع حتی در صورتی که کشور را در خطر ببینند، خودداری می کنند. مطمئناً محققان به خاطر نوع کار خود از تنش و درگیری گریزان هستند و شرایط فعلی صرفاً فضا را برای افرادی که می توانند هیاهو کنند یا با منابع قدرت در ارتباط هستند فراهم می کند که لزوماً درست نمی گویند. محققان داخلی **** نیستند بلکه رقیبان خارجی آنها که بازار جهانی را در اختیار دارند و کشورمان محصولات ساخت آنها را وارد می کنند ممکن است **** باشند و قطعا خوشحال نمی شوند که محصولات کشاورزی خود را در داخل تولید کنیم.
شش: در صورت تصویب قانون، با روش هایی چون مداخله غیر قانونی یا جلوگیری از تصویب آیین نامه های اجرایی، جلوی اجرای قانون گرفته نشود بلکه با بررسی های دوره ای، نسبت به تصحیح قانون یا تصویب آیین نامه جدید اقدام شود. متاسفانه با این روش مدت ها است که جلوی بهره مندی کشور از تکنولوژی مهندسی ژنتیک گیاهی گرفته شده است.
نوشته: دکتر کسری اصفهانی
عضو هیات مدیره انجمن های بیوتکنولوژی و ژنتیک
|
|
